مولانا لطفی
(1366-1465)
فیلالوژی فنلری دوکتوری، س. اېرکینوف
اۉزبېکستان
مولانا لطفی 15 — 14 عصرلرده‌گی اۉزبېک ممتاز ادبیاتی نینگ اتاقلی نماینده‌سی بۉلیب، اۉزی نینگ اۉزبېک و فارس-تاجیک تیللریده‌گی اثرلری بیلن شرقده کتّه شهرت قازانگن سۉز صنعتکاریدیر. شاعر نینگ حیاتی و ایجادی حقیده زمانداشلری دولتشاه سمرقندی، شمس الدین سامی، خواند امیر، عبدالله کابلی کبی تذکره نویسلرنینگ اثرلریده مهم قید و ملاحظه‌لر اوچره‌یدی. خصوصاً، لطفینی یقیندن بیلگن، او بیلن استاذ و شاگردلیک رتبه‌سی بیلن بۉلگن علیشیر نوايی اثرلریده کېلتیریلگن معلوماتلر غایت قیمتلیدیر.
شرق ادبیاتی تاریخیده لطفی تخلصی بیلن اثرلر یره‌تگن ایجادکارلر کۉپ‌گینه بۉلیب، «قاموس الاعلم» اثریده اولردن اَیریملری سنب اۉتیلگن علیشېر نوايی و عبدالرحمان جامی بیلن یقین ملاقاتده بۉلیب، اۉزی نینگ اثرلری بیلن خراسان و ماورالنهر ادبي محیطیده چقور ایز قالدیریلگن مولانا لطفی «ملک الکلام»، یعنی «سۉز پادشاه‌سی» (علیشېر نوایی) عنوانی بیلن شهرت قازاندی.
لطف الله لطفی علیشېر نوايی «مجالس االنفایس» اثریده گواهلیک بېریشیچه، 99 ییل عمر کۉرگن. شاعرنینگ زمانیگه عاید منبعلرده‌گی معلوماتلر اساسیده اونینگ تولد سنه‌سی 1366 ییل دېب کۉرسه‌تیلگن. لطفی باشلنغییچ تحصیلدن کېین مدرسه‌لرده اۉز دوری نینگ دنیاوی و شریعت بیلیملرینی چقور اۉرگنه‌دی. سۉنگره اېسه تصوف بابیده ملَکَه حاصل قیلیشگه کیریشه‌دی. بو حقده علیشېر نوايی قوییده‌گیلرنی قید اېته‌دی: «مولانا ییگیتلیگیده علوم ظاهرينی تکمیل قیلگاندین سۉنگره مولانا شهاب‌الدین خیابانی قاشیده صۉفيه طریقتیده هم سولوک قیلگاندور». شهاب‌الدین خیابانی اۉز دوری نینگ کۉزگه کۉرینگن متصوف شیخلریدن بۉلیب، اونینگ «قرآن کریم»گه یازگن شرحلری هم موجود اېدی. لطفی انه شو علّامه‌دن تصوف تعلیمینی آلیب، کېنگ و چقور بیلیم صاحبی بۉلیب یېتیشدی. لطفی اثرلریدن شو نرسه معلوم بۉله‌دی که، ابوعلی ابن سینا نینگ «قانون» و «الشفا» اثرلرینی چقور اۉزلشتیریلگن.
لطفی نینگ یاشلیک ییللریدن‌ـ آق ادبیاتگه بۉلگن کتّه قیزیقیشی علیحده کۉزگه تشلنیب تورر اېدی. بۉله‌جک شاعر اۉزیگچه بۉلگن تورکی تیلده‌گی ادبیات بیلن بیر قطارده فارس و عرب ادبیاتلرینی هم قونت بیلن اۉرگنه‌دی. اونینگ حافظ، کمال خجندی و نسیمی میراثلریگه رغبتی اینیقسه کتّه اېدی. ا میر تېمور دوریدن باشلب خراسان و ماورالنهرده روی بېرگن سیاسی مرکزلشوو ثمره‌سی اۉله‌راق شکللنگن ادبی محیط لطفینی هم اۉز میدانیگه تارتدی. اونینگ غزللری آغیزگه توشیب، مشاعره کېچه‌لریده اۉقیله‌دیگن، ادبی صحبتلر نینگ اېسه موضوعیگه ایلندی. عادي‌گینه حیات طرزیگه اۉرگنگن، درویشلرگه خاص خاکسترلیک بیلن معتبرلیک کسب اېتگن بو شاعر نینگ شعرلری چقور فکرلرنی ساده سۉزلر یاردمیده یوقاری بدیعي بۉیاقلرده افاده‌له‌ی آلیشی بیلن اجره‌لیب تورر و شعرلری شو جهتی بیلن نوایي و جامی کبی ادبیات حاميلری نینگ دقّت-اعتبارینی قازانگن اېدی.
مولانا لطفیدن بیزگچه سلماقلی‌گینه ادبی میراث یېتیب کېلگن بۉلیب، کتّه لیریک اثرلر تشکیل قیله‌دی. لطفی نینگ لیریکه‌ده‌گی سېرقیرّه ایجادی حقیده علیشېر نوایي «مجالس النفایس» اثریده قوییده‌گیلرنی یازه‌دی: «مولانا لطفی اۉز زمانه‌سی نینگ «ملک الکلام»ی اېردی. تورکی و فارسيده بې‌نظیر اېردی، اما تورکیده شهرتی کۉپراق اېردی و تورکچه دېوانی مشهور». شاعرنینگ فارسی تیلده‌گی اثرلرینی تۉپلب دېوان توزگنی بیزگه معلوم بۉلمسه-ده، اونینگ بو تیلده هم کتّه مهارت بیلن ایجاد قیلینگنلیگینی زمانداشلری مناسب بهاله‌گن اېدیلر.
لطفی نینگ ادبی میراثی آره‌سیده داستانلر علیحده اۉرین اېگلّه‌یدی. شولردن بیری 1411 ییلگه یره‌تیلگن «گُل و نوروز» داستانیدیر.
علیشېر نوایي «مجالس النفایس»ده لطفی نینگ بیزگچه یېتیب کېلمه‌گن «ظفرنامه» دېب ناملنگن داستانی تۉغریسیده شاهدلیک بېره‌دی و یازه‌دی: «مولانا نینگ «ظفرنامه» ترجمه‌سیده اۉن مینگ بَیتدن آرتیقراق مثنويسی بار. بیاضگه یازماغانی اوچون شهرت توتمه‌دی». لطفی ایجادی نینگ تدقیقاتچیلری یوقاریده قلمگه آلینه‌یاتگن «ظفرنامه» ترجمه‌سی نینگ منبعی شرَف الدین علی یزدی نینگ فارس تیلیده یره‌تیلگن امیر تېمور حیاتیگه عاید «ظفرنامه» اثری اېکنلیگینی قید اېته‌دیلر. شونده‌ی اېکن، لطفی اۉز دوریده اولادلر اوچون غایت اهمیتلی بۉلگن بیر موضوعگه قۉل اورگن وعلی یزدی نینگ تاریخ و خاطره اسلوبیده یازیلگن اثری نینگ تورکی تیلده‌گی پوېتیک (شعری) نمونه‌سینی یره‌تگن. پروفیسور یې. اې. بېرتېلیس، شاعر بو مثنوينی فردوسي نینگ «شاهنامه»سی اسلوبیده‌گی قهرمانلیک اثری صفتیده رېجه‌لشتیرگن بۉلیشی کېره‌ک دېب ایته‌دی. لېکن قنده‌یدیر سببلرگه کۉره شاعر اونی آققه کۉچیرمه‌گن. نوایي هم اونی «آققه کۉچیرمه‌گنی («بیاضگه یازماغانی اوچون شهرت توتمه‌دی» دېب ایته‌دی.
شرق مدنیتی تاریخیگه عاید منبعلرده لطفی نینگ اخلاق-آداب موضوعیده «مشحون الحقایق» نامی بیلن هم اثر یره‌تگنلیگی اېسلنه‌دی. ختنلیک ملا عصمت‌الله نینگ «تاریخ موسیقيون» اثریده لطفی نینگ موسیقی تاریخی بیلن هم شغللنگنلیگی، کویلر بستله‌گنی قید اېتیله‌دی. قریب یوز ییل عمر کۉرگن دها شاعر نینگ ایجاد قمراوی هم رنگ-برنگ بۉلگنلیگی، خصوصاً، بدیعي ادبیات ساحه‌سیده کۉپ ایشلرگه اولگورگنلیگی شبهه‌سیزدیر.
لطفی نینگ آنه تیلیده‌گی لیریک اثرلریدن عبارت دېوانی اۉز دوریده‌یاق خراسان و ماورالنهردن تشقری تورکی تیلده سۉزلشووچی کۉپ‌گینه اۉلکه‌لرگه هم کیریب بارگن اېدی. کېین بو حدود ینه‌ده کېنگه‌ییب باردی. شاعر دېوانی نینگ جمهوریت‌میز(اۉزبېکستان)دن تشقری کۉپ‌گینه مملکتلر کتبخانه خزینه‌لریده سقلنه‌یاتگن قۉلیازمه‌لری شوندن دلالت بېره‌دی. اۉزبېکستان فنلر اکادمیسی شرقشناسلیک انستیتوتی، شونینگدېک، قۉلیازمه‌لر انستیتوتی فوندلریده لطفی دېوانی نینگ اۉنلب نادر نسخه‌لری سقلنه‌دی. اوشبو منبعلر دېوان نینگ لندن و پاریس نسخه‌لری بیلن قیاسی-تنقیدی اۉرگنیلیب، شاعر نینگ قطار «سیلنمه» نشرلری یره‌تیلدی. 1987 ییلده غفور غلام نامیده‌گی ادبیات و صنعت نشریاتیده چاپ اېتیلگن لطفی نینگ «سېن سن سېوریم» ناملی تۉپلمی سۉنگی اۉن ییللیکده نشر اېتیلگن دېوانیدیر.
دېوان شرق شعريتی نینگ یېتکچی ژانرلریدن بۉلگن غزل، رباعی، تویوق، قطعه و فردلرنی اۉز ایچیگه آله‌دی. او عادتده‌گیدېک، حمد و نعت شعرلری بیلن باشلنه‌دی. دېوان نینگ دېیرلی کۉپ نسخه‌لریده شاهرخ میرزا نامیگه یازیلگن قصیده گه کۉزیمیز توشه‌دی. ایریم نسخه‌لرده اېسه تېموری شهزاده‌لر: بایسونقور میرزا، اسکندر میرزا نامیگه بغیشلنگن قصیده‌لر هم اوچره‌یدی.
لطفی دېوانیدن اۉرین آلگن لیریک اثرلر نینگ یېتکچی تېمه‌سی — عشقدیر. شو عشق انسان نینگ ظاهری و باطنی عالمینی آیینه بۉلیب عکس اېتتیره‌دی. بیز بو اثرلرده عشق نینگ دنیاوی تلقینلرینی هم یوکسک صنعت بیلن عکس اېتتیریلگنلیگینی کوزه‌ته‌میز. نوايی اۉزی نینگ «مناقب پهلوان محمد» اثریده لطفینی «ظاهر اهلی شعراسی»، یعنی دنیاوی موضوعلر تلقینیده مهارت کۉرستگن شاعر صفتیده علیحده کرکترله‌یدی. شاعر لیریکه‌سیده انچه کېنگ اۉرین توتگن دنیاوی موضوعلر، عینِ پیتده، دیني-تصوفی موضوعلر بیلن اویغونلشیب، بیری-بیرینی تاۉلدیریب کېله‌دی. شو طرزده اولر مجاز و حقیقت بیرلیگینی تشکیل قیله‌دی.
الله اۉزی یره‌تگن موجودات و مخلوقاتلر آره‌سیده انساننی اېنگ معتبر پاغانه‌گه کۉتردی. اونگه اۉز نورینی بېردی. انسان شونینگ اوچون هم عزیزدیر. او حسن بابیده هم «مظهر صنع الهی دیر». لطفی نینگ قوییده‌گی بَیتیده شو مضمونگه اشاره قیلووچی تېر‌ن (چقور) بیر فکر اۉزی نینگ گۉزل بدیعی افاده‌سینی تاپگن:
اول که حسن اېتتی بهانه اېلنی شیدا قیلگلی،
کۉزگودېک قیلدی سېنی اۉزینی پیدا قیلگلی.
شاعر اثرلری اونینگ اۉشه دورده کېنگ ترقلگن تصوف غایه‌لری تأثیریده بۉلگنلیگیدن دلالت بېره‌دی الله دنیانی مکمل گۉزللیک تمثالی صفتیده یره‌تگن، شو گۉزللیک آغوشیده‌گی آدم نینگ بارلیقنی ادراک اېتیش تویغوسی، محبت حسلری نینگ اوستوارلیگی، اطرافنی اۉرب تورگن جماعت و نباتات عالمی بیلن علاقه‌سینی اېنگ گۉزل فضیلتلری صفتیده کشف اېتگن. لېکن حیاتده همه نرسه مؤقت، او اوزلوکسیز حرکتده. طبیعت فصللری کبی آدم عمری نینگ فصللری بیر-بیری بیلن المشینیب توره‌دی. شونگه کۉره هم لطفی نینگ غزللری مرکزیده تورگن قهرمان حیاتی نینگ الله انعام اېتگن برچه گۉزللیکلري و، نعمتلریدن بهره‌مندلیک تویغوسی بیلن یشه‌یدی. «بری عیش بیرله کېچسه کېره‌ک اوشبو عمر فانی»، دېب خطاب قیله‌دی. شاعر لیریک قهرمانینی نوبهار کېلیشی بیلن چمنلر نینگ گورکیره‌ب کېتیشی، گُل فصلی نینگ طراوتی مفتون اېته‌دی. او شو چمنده «سروقد گُل خندان»نی ایزله‌یدی.
یاز بۉلدی، کېره‌ک اول بت عیار تاپیلسه،
برچه تاپیلور، بیزگه کېره‌ک یار تاپیلسه.
مېن کېزگوچی قولنونگ تورورین سیز نې سۉررسیز!
ایستنگ مېنی اول یېرده‌کی، دلدار تاپیلسه.
شاعر لیریکه‌سیده حیات ذوقلری، طبیعت گۉزللیکلریدن بهره‌مند بۉلیش، شادلیک و ترانه آهنگلری بیلن بیر قطارده انسان قدریتی و اونینگ آرزو-امیدلرینی آیاق آستی قیلووچی «کج رفتار چرخ»، «سېر‌گینه فلک»، «جهالت پېشه آدملر»دن آزرده حاللیک کیفیتلری هم یوز کۉرسته‌دی. بونده‌ی تصویرلرده شاعر اۉزینی اۉرب تورگن حیاتگه هر جهتدن یقینلشیب باره‌دی.
لطفی نینگ همیشه یخشیلیککه امیدوار بۉلگن عاشق ندالرینی اۉز ایچیگه آلگن شاه بَیتلریدن بیریده قوییده‌گی تلقینگه کۉزیمیز توشه‌دی.
یۉقتورور یالغوز بو لطفی جانیگه جور رقیب،
قیده بیر دانا دورور اول جور نادان تارته دور.
لطفی نینگ اۉزیگه خاص کتّه مهارتی هم دستلب، بیر تاماندن قلمگه آلینه‌یاتگن برچه موضوعلرنی قوله‌ی آچیب بېره‌دیگن پواېتیک (شعری) سیمالر واسطه‌سیده تصویرلش بیلن کتابخوانلر قلبیگه یۉل تاپیشیده دیر. اسلوب سادّه‌لیگی، افاده‌لرنینگ خلقانه‌لیگی، شعر وزنی نینگ خلق قۉشیقلریگه یقینلیگی لطفی لیریکه‌سی نینگ موفقیتینی تأمین اېتگن ایکّینچی مهم عامل دیر.
لطفی غزللری عروض نینگ رنگ-برنگ ترماقلریده یازیلگن و اولر اکثر حاللرده حجم جهتیدن جوده ایخچمدیر. او اۉز غزللریده عروض نینگ خلق قۉشیقلریگه یقین تورگن آهنگدار، اۉیناقی اۉلچاولرینی تنله‌یدی. لطفی شعرلریده خلق عرف-عادتلری، مراسم لوحه‌لرینی تېز-تېز اوچره‌تیش ممکن. لطفی اۉز لیریکه‌سیده خلق نینگ جانلی سۉزلشوو تیلیده‌گی اېرکه‌لش، یوپه‌تیش، قرغیش، استهزا، قاچیریق عباره‌لریدن مهارت بیلن فایده‌لنیله‌دی. معشوق نینگ جبرو ستملریدن کۉنگلی آزرده بۉلگن عاشق ایچ-ایچیدن زارلنیب ایته‌دی:
لطفینی کیم قرغه‌دی: «یا رب، بلاگه اوچره!» دېب
کیم، سېنینگتېک تاش بغیرلیق دلرباگه اوچره‌دی.
لطفی نینگ نظمیده خلق مقاللریدن استفاده اېتیش بابیده‌گی صنعتکارلیگی اینیقسه یوکسکدیر. اونینگ رباعی، قطعه، تویوق و فردلریده کیشی روحی عالمی نینگ رنگ-برنگ لحظه‌لری، اخلاق-آداب موضوعلری نینگ تلقینلری اساسی اۉرین توته‌‌دی.
شاعرنینگ تۉرتلیکلری حقیده سۉز بارر اېکن، اونینگ تویوقلری علیحده دقّتگه سزاوار. کۉپراق تورکی تیلده‌گی شعريتگه تعلقلی تجنیسلی (ذوالمعنَین) سۉزلر واسطه‌سیده تویوق یره‌تیش صنعتی لطفی شعريتیده یارقین افاده‌لنگن دېب ایتیش ممکن. اونینگ دېوانیدن اۉرین آلگن کۉپلب تویوقلرده‌گی نفیس معنا تاولنیشلری کتابخواننی آنه تیلی نینگ بای امکانیتلری قتلملریگه آلیب کیره‌دی، اونی خَیالگه تارتیب، اېستېتیک ذوق بېره‌دی.
مېن سېنینگ ایلکینگدین، اې دل، بنده مېن،
وه، قچان یېتکه‌ی من اول دلبنده مېن،
بې وفالرگه مېنی قیلدینگ اسیر،
سېن منگه سلطان سن، اې دل، بنده مېن.
اوشبو تویوقده اوچ مرته گاه قۉشیلیب، گاه علیحده یازیلگنی حالده تکرارلنیب کېله‌یاتگن «دلبنده‌مېن» سۉزی مصرعلرده‌گی اۉرینلریگه کۉره اوچ معنانی کېلتیریب چیقرماقده: 1) اې، دل (کۉنگیل)، مېن سېنینگ دستینگدن قۉل آیاغی باغلنمه‌گن (بنده‌مېن)؛ 2) فریادیم شوکه، او معشوقه (دلبند)گه قچان يېتر اېکنمېن؛ 3) اې، کۉنگیل (دل)، سېن مېنی وفاسیزلرگه اسیر قیلیب قۉیدینگ. بونگه مېنینگ بۉی سونیب یوریشدن باشقه علاجیم یۉق. چونکه سېن مېنگه پادشاه سن، مېن اېسه، سېنگه بنده — (قره‌م)دیرمن.
علیشېر نوايی اۉزی نینگ «مجالس النفایس» اثریده لطفی نینگ تورکی تیلده‌گی شعريتده بۉلگنی کبی فارسی ایجاد ده هم «بې‌نظیر اېردی» دېب یازه‌دی. لطفی، خصوصاً، فارسی قصیده نویسلیکده اۉز زمانه‌سی ایجادکارلری نینگ اعتبارینی قازانگن اېدی. نوایي یازه‌دی: «مولانا لطفی فارسيده قصیده گوی استادلردین کۉپی نینگ مشکل شعرلریگه جواب ایتیبدور و یخشی ایتیبدور». نوايی تامانیدن «مجالس النفایس»ده قید اېتیلگن بیر نېچه پرچه‌لر نینگ اۉزی لطفی نینگ بو ساحه‌ده‌گی صلاحیتینی کۉرستیب بېره‌دی. نوايی نینگ قید اېتیشیچه، عمری آخرلب باره‌یاتگن لطفی نینگ:
اې ز زلف شب مثالت سایه پرور آفتاب،
شام زلفت را به جای ماه دربر آفتاب.
(سېنینگ تون کبی ساچینگدن قویاش سایه‌ده پرورش تاپه‌دیگن بۉلدی. ساچینگدن تره‌لگن شام قاره‌لیگینی آی اۉرنیگه قویاش کۉترماقده) مطلعلی غزلیگه زمانداش ایجادکارلر کۉپلب جواب یازگنلر. لېکن اولر نینگ هېچ بیری لطفی درجه‌سیده شعر ایتالمه‌گنلر.
لطفی نینگ عبدالرحمن جاميگه اخلاصی کتّه اېدی. او جاميگه «سخن» ردیفلی قصیده هم بغیشله‌گن. عمری آخریده باشلنغیچ بَیتینی‌گینه یازیشگه اولگورگن «افتد» ردیفلی غزلینی توگللب، اۉز دېوانیگه کیریتیشینی عبدالرحمان جاميگه وصیت قیلگن. جامی کېکسه شاعر نینگ بو وصیتینی ادا اېتگن، بوگونگچه جامی دېوانیده یشب کېله‌یاتگن «افتد» ردیفلی غزل ایکّی بویوک سۉز صنعتکاری نینگ ایجادی همکارلیگیدن یادگارلیک صفتیده قدرلی دیر.
لطفی نینگ فارسی نظميده‌گی مثلسیز صنعتکارلیگینی کېینگی عصرلرده یشه‌گن تذکره نویسلر هم قید اېته‌دیلر. اکبرشاه زمانیده یشه‌گن عبدالله کابلی اۉزی نینگ «تذکرة‌التواریخ» اثریده لطفی میراثی حقیده سۉز آچیب، «در فارسی شعری زېبا و قصیده‌ی غرا دارد»(«فارسيده گۉزل شعرلری و پارلاق قصیده‌لری بار») دېب ایته‌دی.
لطفی اۉز دوری ادبی حیاتیده استاذ صفتیده کتّه موقعگه اېگه اېدی. کېکسه‌ییب باره‌یاتگن شاعر نینگ اویی کۉپینچه شاگردلر بیلن گاوجوم بۉلردی. اونینگ یقین شاگردلریدن بیری علیشېر نوايی اېدی. نوايی اۉز استاذی حقیده گپیرگنده ایکّی اۉرته‌ده‌گی یقین انسانی مناسبتلرنی ایچکی بیر افتخار بیلن تیلگه آله‌دی. نوايی لطفیدن نظميه‌ت نینگ سِر و صناعتلری بابیده کۉپ نرسه اۉرگندی. استاذ شعری گه بۉلگن کتّه اعتقاد بیلن اونینگ «لیلة‌المعراج نینگ شرحی ساچی تابینده دور»، «کۉکده دور هر دَم فغانیم کۉرگلی سېن ماه نی»، «اې ساچینگ شیدا کۉنگوللرنینگ سوادِ اعظمی» مصرعلری بیلن باشلنووچی غزللریگه مخمسلر باغله‌دی. اونینگ استاذنی «اې جمالینگ لایزال و بی بدل حسنونگ جمیل»، «ای قدینگ طوبیِ جنت خط گُلگون اوستینه» مقّدمه‌سیگه اېگه غزللریگه مسد‌سلری هم موجود. شونی علیحده تأکیدلش کېره‌ک که، نوايی اۉزیگچه و اۉزیگه زمانداش بۉلیب یشه‌گن تورکی گۉی شاعرلردن فقط لطفی غزللریگه‌‌گینه مخمس و مسد‌سلر باغله‌گن.
لطفی 1465 ییلده اۉز منزلگاهی بۉلگن دهِ کنارده وفات اېتگن. نوايی نینگ خبر بېریشیچه، مولانا نینگ قبری هم اۉشه یېرده دیر.
کېینگی عصرلرده لطفی مهارتی نینگ تأِثیر دایره‌سی تاباره کېنگه‌ییب باردی. فضولی نینگ لطفی غزللریگه کۉپلب نظیره‌لری، قطار مخمسلری معلوم. مشرب لطفی نینگ «خواه اینان، خواه اینانمه» ردیفلی غزلی نینگ مطلعیدن تضمین یۉلی بیلن فایده‌لنیب، بوتون باشلی ینگی بیر غزل یره‌تگن.
لطفی غزللریگه مخمسلر باغلش مونس، آگهی، رونق و امیری ایجادلریده هم اوچره‌یدی. شو یۉنه‌لیشده بیزگه زمانداش بۉلیب یشه‌گن چرخی نینگ هم منظور مخمسلری بار. شاعر غزللری مقام و خلق کویلری بیلن اجرا اېتیله‌دی. اولرگه معاصر بسته‌کارلریمیز هم کویلر یازگنلر. لطفی دېوانی و اوندن سیلنمه‌لر اۉزیمیزده بیر نېچه بار، سۉنگ تورکیه و شرقي تورکستانده هم چاپ اېتیلگن. شاعر غزللری نینگ روس و باشقه تیللرگه ترجمه قیلینگنی معلوم. لطفی نینگ بای بدیعی میراثی ادبیاتشناس عالِملریمیز تامانیدن کېنگ اۉرگنیلیب کېلینماقده، او حقده قطار تدقیقاتلر یره‌تیلدی. بو اۉرینده دستلب ذ‌کی ولیدی، یې. اې. بېرتېلیس، هادی ظریف، ای.هییتمتوف، اې. رستموف، شونینگدېک، ی. اسحاقوف، ه. رسولوف و اې. احمدخواجه‌یف کبی عالِملر نینگ تدقیقاتلرینی کۉرسه‌تیب اۉتیش ممکن.
جمهوریت‌میز(اۉزبېکستان)ده شاعر نامی بیلن اتلگن کوچه، مکتب و کتبخانه‌لر اونینگ خاطره‌سیگه ابديلیک بخش اېتیب کېلماقده.
