خیرالله عصمت الله‌یف/ اۉزبیکستان
بویوک انسان نینگ بو دنیادن کۉز یومیشی هم ایکیر-چیکیرلردن خالی بۉله‌دی. بویوک انسان عمری نینگ سۉنگگی دقیقه‌لرینی هم بویوکلیک بیلن یکونله‌یدی. بو باره‌ده هم ظهیرالدین محمد بابر اۉز اولادلریگه اۉرنک بۉلرلی بیر ایش قیلیب کېتگن اېکن. “بابرنامه” نینگ “تۉقّیز یوز اۉتّیز آلتینچی (1529) ییل واقعه‌لری” بابیده اۉغلی همایون قتّيق کسل بۉلیب قالگنیده، بۉلیب اۉتگن بیر واقعه کېلتیریله‌دی:
“محمد همایونگه… انی یېر و سویی خوش یاقمه‌دی. ایسیتمه توتر اېکندور… طبیبلر هر نېچه دارو درمان بېردیلر، یخشی بۉلمه‌دی. میر ابولقاسم کیم، اولوغ کیشی اېردی، عرضگه یېتکوردی کیم، اوشمونداق دردلرگه درمان بو دورکیم، یخشی نیمرسه‌لردن تصدّق قیلماق کېره‌ک. تا اینکه تېنگری تعالی صحت بېرگه‌ی. مېنینگ کۉنگلیمگه کېلدی کیم، محمد همایون نینگ مېندین اۉزگه یخشیراق کیمرسه‌سی یۉق. مېن اۉزوم تصدّق بۉله‌یین، خدای قبول قیلسون… اوچ قتله باشیدین اۉرگولوب، دېدیم کیم، مېن کۉتردیم هرنې دردینگ بار. اۉشل زمان مېن ناخوش بۉلوب ییقیلدیم، اول یېنگیل بۉلدی. اول صحت بۉلوب قۉپتی. مېن ناخوش بۉلوب ییقیلدیم. اعیان دولت و ارکان مملکتنی چارلب، بیعت قۉللرینی همایوننی(نگ) قۉلیگه بېریب، جاینیشین‌لیگیگه و ولیعهدلیگی گه نصب قیلدیم. و تختنی انگه تاپشوردوم. و خواجه خلیفه و قنبر علی‌بېک و توردی‌بېک و هندوبېک و اۉزگه خلایق هم بو نسایمیده بار اېردیلر، باریسی قبول قیلیب، بند بۉلدیلر”.
“بابرنامه”نی کۉچیرووچی کاتب نینگ یازیشیگه قره‌گنده، “تۉقّیز یوز اۉتّیز یېتّی‌ده جمادی‌لاوّل آیی نینگ آلتیسیده چهارباغده‌کیم، اۉشول پادشاه اۉز قۉلی بیلن آباد قیلیب اېردی، حالی متغییر بۉلوب، بو عالم بېوفانی پدرود قیلدی”.
بابر میرزا وفاتیگه تاریخ ایتووچیلر اۉشه وقتلرده کۉپ بۉلگن. مولانا شهاب کېلتیرگن تاریخ سقلنیب قالگن: “همایون بود وارث ملکی وهی” (“همایون اونینگ ملکی میراث خواری دیر”.)
هند عالِملری آره‌سیده بو واقعه‌گه، یعنی همایون نینگ توزه‌لیب کېتیشی و بابر نینگ کسللنیب قالیشی واقعه‌سیگه قره‌شده یکدل‌لیک یۉق. اَیریم تاریخچیلر، مثلاً، پروفیسور سری ر‌م شرمه اۉزی نینگ “کَلکته رېویو” ژونالیده باسیلیب چیققن مقاله‌سیده بو واقعه نینگ بۉلگنلیگی گه شبهه بیلدیره‌دی. اونینگ انیقلشیگه قره‌گنده، بابر همایون ساغه‌یگنیدن آلتی آی کېین کسللنگن.
باشقه بیر هند پروفیسوری، اللّه آباد یونیورسیتیی تاریخ بۉلیمی نینگ سابق باشلیغی ر. پ. تریپه‌تی نینگ بو خصوصده‌گی کوزه‌تیشلری حقیقتگه یقین کېله‌دی، “مۉغول سلطنتی نینگ رواجی و انقراضی” ناملی کتابیده پروفیسور ر. پ. تریپه‌تی نینگ انیقلشیچه، همایون بدخشاندن 1529 ییل جون آییده قَیتیب کېلگن، 1530 ییل مرت (مارچ) آییده او کسللنیب قالگن، بابر بۉلسه، اۉشه ییل اپرېل آییده کسللنگن، همایون اېسه ساغه‌یگن. بابر نینگ کسلی 1530 ییل جولای آییده کوچه‌یگن و اۉشه ییل 26 دیکابر (دسمبر) کونی بویوک بابر دنیادن کۉز یومگن.
1529 (936هجری) ییلی همایون ساغه‌ییب، بابر میرزا کسللنیب قالگنیدن کېینگی واقعه‌لر “بابرنامه”ده بېریلمه‌یدی. بو مشهور اثر یوقاریده کېلتیرگنیمیز واقعه‌لر توصیفی بیلن اوزیلیب قاله‌دی. 1530 (937 هجری) ییلگچه صادر بۉلگن بابر بیلن باغلیق واقعه‌لر حقیده بیز کم‌گینه معلوماتگه اېگه‌میز.
“اۉز حیاتینی هم فرزندی همایونگه بېریشگه تیار بۉلگن آته بیرار یازمه وصیت قالدیرمه‌گنمیکین؟” – دېگن سوالگه اۉزیمیز منطقدن کېلیب چیقیب، “البته، بیرار یازمه وصیت قالدیرگن بۉلیشی کېره‌ک”، دېگن تخمیننی کېلتیردیگ و، بو تخمینیمیزنی بیرار دلیل بیلن اثباتله‌ی آلمه‌س اېدیک.
بو نینگ بیرینچی سببی، شۉرا دوریده یاق-قۉلیمیز باغلنگنلیگیده اېدی، چېت مملکتلر کتبخانه، حجتخانه‌لریگه اېرکین باره آلمه‌گنیمیزده، خارجده‌گی هم‌کسبلریمیز بیلن مستقل، بیراو نینگ تضییقیسیز فکر المشه آلمه‌گنیمیزده اېدی. اېندی احوال بوتونله‌ی اۉزگردی.
سۉنگگی بیر نېچه ییل مابینیده مېن هندوستان، پاکستان، اېران و باشقه شرق مملکتلریده بابر حقیده یازیلگن اثرلر نسخه‌لرینی تاپلشگه حرکت قیلدیم.
شو ایش بیلن بند بۉلینگن بیر وقتده هندوستانده بابر نینگ اۉغلی همایونگه یازمه روشده قالدیرگن “مخفی وصیت‌نامه”سی سقلنه‌یاتگنلیگی معلوم بۉلدی.
بو “مخفی وصیت‌نامه” 935 هجری ییلی جمادی‌الاول آیی نینگ بیرینچی کونی (مېلادی 1529 ییل 11 جنوریده) بابر اگره یقینیده‌گی نیلوفر باغیده تورگنیده یازیلگن اېکن.
حاضر بو یېر هندوستان نینگ رهاجستان شتاتی (ایالتی)گه قره‌یدی.
“مخفی وصیت‌نامه” اۉنگ تامانیده دایره ایچیده بابر نینگ “933. پادیشاه بهادر غازی ظهیرالدین محمد بابر” دېب نقشلنگن مُهری هم بېریلگن.
بابر شاه نینگ اۉغلی شهزاده همایونگه قالدیرگن بو وصیت‌نامه‌سی هندوستاننی باشقریشگه عاید اۉگیت-مصلحت، یۉل-یۉریقلردن عبارت بۉلگنی اوچون هم او مخفی سنه‌لگن و “مخفی وصیت‌نامه” دېب یوریتیلگن.
بیر قطار بابرشناس عالِملر بابر نینگ یازمه وصیت‌نامه‌سی بۉلگنلیگینی اۉز ایشلریده قید اېتیب کېلگنلر. بو وصیت‌نامه بیلن هند پروفیسورلری سعید راس مسعود، ه. ک. شېروا‌ني همده جَیپورده‌گی راجستان یونیورسیتی پروفیسوری، تاریخچی عالِم ر.اې. نته تنیش بۉلگنلر.
بیز قوییده وصیت‌نامه نینگ اۉزبېکچه ترجمه‌سینی کېلتیره‌میز. وصیت‌نامه نینگ اصل نسخه‌سینی تاشکېنتده‌گی ژوناللردن بیریده چاپ اېتتیرسک عجب اېمس، چونکه بابر میرزا نینگ وصیت‌نامه‌سی هم اۉزبېک خلقی نینگ ملکی بۉلیب قالیشی لازم.
بو وصیت‌نامه فارس تیلیده یازیلگن بۉلیب، او قوییده‌گیچه باشلنه‌دی:
«933 هجری ییل پادشاه بهادر غازی ظهیرالدین محمد بابر الحمدالله.
وصیت نامه‌ی مخفی ظهیرالدین محمد بابر پادشاه غازي به شهزاده نصیرالدین محمد همایون …
به استحکام سلطنت نوشته شُد. ای فرزند، مملکت هندوستان از مذاهب مختلف معمور است…”
* * *
بابر “وصیت‌نامه”سی نینگ ترجمه‌سی:
“933 هجری ییل پادشاه بهادر غازي ظهیرالدین محمد بابر الحمدالله.
سلطنت نینگ مستحکم بۉلیشی اوچون بو مخفی وصیت‌نامه توزیلدی. ای فرزندیم، هندوستان مملکتی تورلی مذهبلردن معمور بۉلگن. الله تعالی سیزگه بونی کرامت اېتدی. سیز مذهبلرنی یامان کۉریشدن دلینگیزنی پاک توتینگ. هر مذهب نینگ طریقه‌سیگه (یۉلیگه) عدالت قیلینگ. خصوصاً، هندوستان نینگ قلبینی قۉلگه کیریته‌من دېسنگیز، سیگیر سۉیماقدن اۉزینگیزنی تیینگ. بو یخشیلیگینگیز عوضیگه شو ولایت خلقی نینگ قلبی سیزگه یقین بۉله‌دی. قۉلینگیز آستیده‌گی هر قوم نینگ عبادتگاهلرینی و مقّدس جایلرینی خراب اېتمنگ. شونده‌ی عادللیکنی اختیار قیلینگ که، پادشاه رعیتدن و رعیت پادیشاه‌دن آسوده بۉلسین. اسلام نینگ ترقیاتی احسان قیلیچیدن یخشیراق بۉله‌دی، ظلم تیغیدن اېمس. سنّی و شیعه اۉرته‌سیده‌گی جنجللردن کۉزینگیزنی یومینگ. اگر بوندن کۉز یومّه‌سنگیز، اسلام ضعیفلشیشی ممکن. رعیتده‌گی تورلی قلبلرنی اربعه‌ی عناصر (تۉرت عنصر) بیلن محکم توتینگ. سلطنت نینگ جسمی تورلی مرضلردن تینچ بۉلسین. پادشاه‌لیک ایشلرینی پُخته قیلیش اوچون حضرت امیر تېمور صاحبقران نینگ ایشلرینی کۉز آلدینگیزده توتینگ.
و ما علینا الاالبلاغ (“و بیز نینگ بورچیمیز فقط انیق پَیام اېتیشدیر” سوره‌ی یاسین).
بیرینچی جمادی‌الاول 935 [هجري ییلی]”
بابر فعالیتیگه عاید بیر قطار تدقیقاتلر یره‌تگن هند تاریخچیسی، جَیپورده‌گی راجستان یونیورسیتیی نینگ تاریخ پروفیسوری ر. نَته نینگ فکریگه کۉره، اۉزی نینگ 47 ییللیک عمری نینگ 36 ییلینی جنگ و جدللرده اۉتکزگن بابر اصلیده آسایشته‌لیک، تینچلیک آدمی اېدی. او تۉغری سۉز، حقیقت‌گوی سالنامه‌چی، “بابرنامه” مؤلفی، بیز نینگ دوریمیزگچه ایکّی دېوانی یېتیب کېلگن عجایب شاعر، طبیعت آشیغی، گۉزل باغ-راغلر یره‌تووچیسی، و همه‌سیدن هم مهم‌راغی، همو‌نیست اېدی. اۉزی سنّی مذهبیده‌گی مسلمان بۉلسه-ده، دینی عقیده‌لرگه یاپیشیب آلمه‌گندی.
شو باعث هندلر اونگه “قلندر” نامینی بېریشگن بۉلگن. بوتون حیاتی مابینیده او سنی، شیعه، موسیقه و رسمچیلیککه نسبتاً حُر فکرلیکنی سه‌قلب کېلدی. اونده هېچ وقت منع اېتیشلر بۉلمه‌گن. بابر باشقه دینده‌گیلرگه نسبتاً تینچ-تاتوو یشش، صبر-برداشلی بۉلیش، دیني ایشلریگه اره‌لشمسلیک سیاستینی قۉل‌له‌گن. او یېرلی خلق نینگ دیني اعتقادلرینی حرمت قیلگن. اونینگ 1529 ییل 11 جنوریده دهالپور یقینیده‌گی “باغی نیلوفر”ده تورگنیده اۉغلی همایونگه اته‌ب یازگن مخفی وصیت‌نامه‌سی بونگه یارقین مثال بۉله‌دی.
بو “مخفی وصیت‌نامه” نستعلیق خطیده یازیلگن. متخصصلر نینگ فکریگه قره‌گنده، کاغذیگه آلتین سووی پورکه‌لگن بۉلگن همده کاغذ نینگ حاشیه‌لریگه گُللی بېزه‌کلر ایشلنگن.
حاضرگی کونلرده بابر نینگ وصیت‌نامه‌سی بهاپل دولت کتبخانه‌سیده سقلنه‌دی.
وصیت‌نامه فوتونسخه‌سینی بیرینچی بۉلیب کتبخانه مدیری ب. گاشل آلیب، جناب سعید راس مسعودگه یوبارگن.
بابر میرزا نینگ قنده‌ی انسان بۉلگنلیگینی اۉغلیگه قره‌تیلگن اونینگ “مخفی وصیت‌نامه”سی آچیق-آیدین کۉرسه‌تیب توریبدی.
