محمد حلیم یارقین
“سارت/سرت” (Sart) تورکی تیللر، جمله‌دن اۉزبېک تیلیده‌گی اۉزلشتیریلگن یات سۉزلردن دیر.
بو سۉز تورکي تیلده بیرینچی قتله یوسف خاص حاجب نینگ “قوتادغوبیلیک” (میلادي اۉن بیرینچی یوز ییللیک) اثریده قۉللنگن. (ع. تورسونوف، ب. اۉرينبايف و ع. علييف، اۉزبېك ادبي تيلی تأريخی، «اۉقيتووچی» نشریاتی، تاشكېنت: 1995م.، ص 28).
باشده “سارت” سۉزی سوداگر و تاجر توشونچه لرنی بیلدیرردی. محمود کاشغری اۉزی نینگ “دېوان لغات‌التورک” اثریده هم شو معناده کېلتیرگن. (شيخ محمود بن حسين الكاشغری، ديوان لغات‌التورك، برگردان به فارسی: دكتر حسين محمد زاده صديق، نشر اختر، تبريز: 1383ش.، ص 221).
کېین اېسه ایش و حرفت و دهقانلر اهلی “سارت” دېیلردی. شونینگدېک، عموماً اۉتراق خلقلر، یېر اېگه‌لری همده تورکیلشگن سغدلر و خوارزمیلرگه نسبتاً ایشله تیلردی. عربلر اېسه ماوراءالنهرنینگ برچه مسلمانلرینی “سارت” دېر اېدیلر. قاله بېرسه مۉغوللر، خوارزمشاه دولتی نینگ برچه رعیتینی “سارت” دېردیلر.
دېمک، یوقاریده‌گی سۉزلرگه کۉره، باشده “سارت” سۉزی اتنیک (قومی) توشونچه نی بیلدیرمه‌ی، اهالی نینگ یوموش و حرفت همده اجتماعي اۉرنینی فرقلشده قۉللنرکن.
شیبانیلر ماوراءالنهرنینگ برچه تورکلرینی “سارت” دېر اېدیلر. حاضر هم أیریم قزاقلر، اۉزبېکلرنی “سارت” دېیدیلر.
میر علیشېر نوایی و ظهیرالدین محمد بابرلر (تۉقوزینچی و اۉنونچی هجري اۉن ییللیکلر) اېسه “سارت” سۉزینی “تاجیک” معناسیده ایشلتگنلر. و سارتچه نی اېسه، تاجیکچه/فارسچه توشونچه‌ده قۉل‌له‌گنلر. (نوایی، میرعلیشیر، محاكمة اللغتین، به كوشش دكتور محمد یعقوب واحدی، كابل، 1362، صص11-13، 38 وغیره. بابرنامه، به اهتمام مانو ایزی، كیوتو (جاپان)، 1995م.، جلد1، صص6-7 وغیره).
میرزا مهدی خان نینگ “سنگلاخ” سۉزلیگیده “سارت” سۉزی شونداق ایضاحلنگن:
«سارت: تاجیک را گویند. چنان که در آخر مجلس دوم از “مجالس النفایس” در وصف سید حسن اردشیر گوید که:
“بو فقیر تورک و سارت اراسیدا آندین تمامراق کیشی کۉرمایدورمې» ( سنگلاخ، میرزا مهدی خان استرآبادی، مقدمه، مقابله و تصحیح دکتر حسین محمدزاده صدیق، نشر “اختر”، تبریز: 1394، ج 2، ص 1170(pdf/
بو سۉز اصلیده سانسکریتچه بۉلگن و او تیلدن تورکچه گه کیرگن:
“بو سۉز، سانسکرت تیلیده کاروانباشی معنانی بیلدیره‌دیگن “سارته دها”دن آلینگن دیر. “سدارمه پونداریکه سوتره” نینگ سارتباد اویغورچه ترجمه‌سی بونگه گواه بۉلیب، “تجارباشی” یا “ساتغچیلر اولوغی” دېب ایضاحلنگن. بو نرسه تورفان منطقه‌سیدن تاپیلگن اویغور تیلیده یازیلگن مانی و بودایی دینلری متنلریدن قۉلگه کېلگن. أیریملرنینگ فکریچه بو سانسکریتچه سۉز، سغدچه آرقه‌لی اویغورچه گه اۉتگن بۉلیشی هم ممکن.”
قره‌نگ: تورك های افغانستان (مجموعه مقالات)، ترجمه جلاير عظيمی (مقاله مبادی قومی اوزبيك ها، نوشته عليشير الهاموف)، انتشارات خراسان، كابل: 1392، ص 130.
تاریخ کېسیملریدن بیریده (انیقراغی 19- عصردن 20- عصر باشلریگچه) بوتون ماوراءالنهر خلقی، جمله‌دن اۉزبېکلر هم “سارت” دېب اته‌لردیلر. شونینگ اوچون، اوشبو زمانده تورلی تاریخي و ادبي منبعلرده اېلِ سارتیه، لسانِ سارتیه، زبانِ سارتیه، عبارتِ سارت، اقوام سارت کبی اتمه‌لر کۉپ اوچره‌یدی. (اۉزبېك ادبي تيلی تاريخی، ص 28)
بونینگ یقّال اۉرنگی جهان ادبیاتیدن اۉزبېک تیلیگه ایلک یۉله اۉگیریلگن “روبنسون” آتلی رومان نشریده‌گی تیلماج نینگ مقدمه سی دیر. تیلماج آته بېک اۉغلی محمد فاضل بېک شونداق یازه‌دی:
«… ینه عربچه، تُرکچه، هندیچه، فارسچه، تاتارچه قیلینغان ترجمه‌لاری هم باردور لیکن بیزلارنینگ سرتیه خلقی نینگ زبانلاریده هیچ وقت ترجمه بۉلمای و اوشبو عبرت نما حکایه‌دن بی بهره قالغانلاری اوچون اوشبو عبرت نما حکایه روبنضون[روبنسون-یارقین] نینگ سرتیه زبانیغه ترجمه قیلدیم که بیزلرنی سرتیه‌لار هم اۉقوب بیلیب غفلت اویقوسیدین کۉزلری آچیلسون دېب.” (قره نگ: رُمان[روبنسون]، دانیل دیفو، آته بېک قاضی اۉغلی محمد فاضل بېک ترجمه‌سی، مقدمه، غلام حسن عارف جانوف مطبعه سی، تاشکېنت: 1911 ییل)
بوندن نتیجه شو:
19- اۉن ییللیکدن 20- اۉن ییللیک باشلریگچه بوتون ماوراءالنهر خلقلری، جمله‌دن اۉزبېکلر “سارتیه”، “سارتیه خلقی”، “سارتیه اېلی” و تیللری اېسه “زبانِ سارتیه”، “لسانِ سارتیه” و “عبارتِ سارتیه” دېیلگن.
بو حقده حرمتلی اۉقووچیلرده بو معلوماتدن تشقری، اۉزگچه معلومات یا فکر و ملاحظه بۉلسه، بیز بیلن شریک قیلسه‌لر ممنون بۉلردیک.
